EnglishΈνα εργαστήρι συμμετοχικού
σχεδιασμού στο Goethe-Institut της Λευκωσίας διερευνά το μέλλον της
τεχνητής νοημοσύνης στην Κύπρο και εξετάζει νέες μορφές για το
εκπαιδευτικό πρόγραμμα του Ινστιτούτου.
Rafael Dernbach
Είναι τέλη Φεβρουαρίου και ο καιρός είναι ήπιος, όταν έξω από το
γραφικό κτήριο του Goethe-Institut της Λευκωσίας οι συμμετέχοντες στο
εργαστήρι κάθονται αντικριστά σε ζευγάρια. Εξοπλισμένοι με στιλό και
χαρτί, καλούνται να ζωγραφίσουν πορτραίτα ο ένας του άλλου. Για ένα
εργαστήρι με θέμα την τεχνητή νοημοσύνη, η αναλογική αυτή προσέγγιση
είναι μάλλον απρόσμενη. Χωρίς περισσότερες οδηγίες σκιτσάρουν τα πρώτα
πορτραίτα. Η διαδικασία επαναλαμβάνεται, ωστόσο κάθε φορά με νέους
περιορισμούς: οι συμμετέχοντες καλούνται να ζωγραφίσουν ένα πορτραίτο
χωρίς να κοιτάζουν το χαρτί, ένα πορτραίτο χρησιμοποιώντας το άλλο χέρι
από εκείνο με το οποίο γράφουν και, τέλος, ένα πορτραίτο χωρίς να
σηκώσουν το στιλό από το χαρτί. Το αποτέλεσμα είναι μια σειρά σκίτσων,
εν μέρει αφηρημένων και εν μέρει παραστατικών, που παρουσιάζουν το ίδιο
άτομο με διαφορετικούς τρόπους. Τα πορτραίτα αποτελούν μια δημιουργική
εισαγωγή και θέτουν έναν αρχικό προβληματισμό για τα θέματα του
εργαστηρίου. Αναγνωρίζεις τον εαυτό σου σε αυτά τα πορτραίτα; Ποια
στοιχεία του εαυτού σου βλέπεις στην εικόνα; Ποια στοιχεία απουσιάζουν;
Πώς γίνονται αισθητοί οι περιορισμοί στην εικόνα; Και τι πρόσεξες ο
ίδιος/η ίδια στην απεικόνιση ενός άλλου προσώπου;
Σε αντιπαράθεση, οι παραμορφώσεις των πορτραίτων γίνονται ορατές με
αστείο αλλά και συναρπαστικό τρόπο. Επισημαίνεται επίσης ένα πρόβλημα
που είναι κοινό σε όλες τις απεικονίσεις. Ανεξάρτητα από το εάν είναι
σχεδιασμένες στο χέρι ή από αλγόριθμους μηχανικής μάθησης, δεν μπορούν
να είναι ουδέτερες. Υπερβάλλουν ή υπονομεύουν, διαστρεβλώνουν ή
τονίζουν. Έτσι, τα ερωτήματα που προέκυψαν μέσα από αυτή την άσκηση,
επανεμφανίζονται κατά τις επόμενες δύο ημέρες του εργαστηρίου: οι
απεικονίσεις παίζουν ρόλο στη συζήτηση για τις δυνατότητες και τους
κινδύνους της τεχνητής νοημοσύνης, όπως και στο ερώτημα του αν μπορούν
ποτέ τα δεδομένα να είναι δίκαια.
Αυτή η άσκηση δείχνει πώς εργαστήρια συμμετοχικού σχεδιασμού, όπως το
συγκεκριμένο στο Goethe-Institut της Λευκωσίας, μπορούν να προσεγγίσουν
ερωτήματα γύρω από την τεχνητή νοημοσύνη με απρόσμενους τρόπους.
Σχεδιασμένο από την επιμελήτρια ψηφιακής τέχνης Jasmin Grimm και την
ντιζάινερ Nushin Yazdani από το Βερολίνο, το εργαστήρι αποτελεί
πειραματικό πεδίο για νέες μορφές εκπαίδευσης καθώς και μέρος της
συμμετοχικής στρατηγικής του Goethe-Institut για μελλοντικές αντίστοιχες
μορφές. Είναι το πρώτο μιας σειράς εργαστηρίων τα οποία θα
πραγματοποιηθούν σε Ινστιτούτα Goethe ανά την Ευρώπη με σκοπό τον από
κοινού σχεδιασμό και την αξιολόγηση νέων εκδηλώσεων, εκθέσεων και άλλων
μορφών του προγράμματος των Ινστιτούτων.
Μετά την άσκηση ζωγραφικής οι συμμετέχοντες συζητούν μεταξύ τους για το
ενδιαφέρον τους σε σχέση με την τεχνητή νοημοσύνη και το πώς η τεχνητή
νοημοσύνη θα μπορούσε να αλλάξει τη ζωή στην Κύπρο. «Με όλη τη διαφθορά
που βλέπω στην Κύπρο, ελπίζω για μια τεχνητή νοημοσύνη χωρίς
προκαταλήψεις, η οποία θα λαμβάνει καλύτερες πολιτικές αποφάσεις απ’
ό,τι οι πολιτικοί μας. Πιστεύω πραγματικά ότι μια ουδέτερη τεχνητή
νοημοσύνη θα μπορούσε να επιφέρει βελτιώσεις», λέει ένας από τους
συμμετέχοντες στο εργαστήρι προκαλώντας μια συζήτηση για τη διαφθορά,
καθώς και για το ερώτημα του κατά πόσο ένα σύστημα τεχνητής νοημοσύνης
θα μπορούσε ποτέ να είναι ουδέτερο ή αν θα πρέπει τελικά να είναι
προκατειλημμένο, για να μπορεί να λαμβάνει δίκαιες αποφάσεις.
Ποιος είναι ο αντίκτυπος της μηχανικής μάθησης στην κοινωνία; Πώς
μπορούν οι πόλεις να γίνουν πιο «έξυπνες»; Πώς χρησιμοποιούνται τα
προσωπικά δεδομένα; Πώς μπορούν οι αλγόριθμοι να χρησιμοποιηθούν για
δημοκρατικούς και γενικούς σκοπούς; Τα ερωτήματα που συζητήθηκαν στο
εργαστήρι πηγάζουν από την καθημερινότητα των συμμετεχόντων, αλλά συχνά
αγγίζουν φιλοσοφικούς προβληματισμούς. Κανείς δεν αναφέρει ρητά την
Πράσινη Γραμμή μεταξύ του βόρειου και του νότιου μέρους του νησιού, αλλά
οι πολιτικές εντάσεις μεταξύ των δύο πλευρών γίνονται αισθητές στη
συζήτηση. Ένας φοιτητής από το βόρειο μέρος είναι εκνευρισμένος για το
ότι είναι αναγκασμένος να περιμένει αρκετούς μήνες για να λάβει
ηλεκτρονικά εξαρτήματα για ένα πρότζεκτ, αφού πολλές εισαγωγές πρέπει να
περάσουν πρώτα από την Τουρκία. Άλλοι εκφράζουν τις ανησυχίες τους για
τα συστήματα παρακολούθησης στο βόρειο μέρος του νησιού, τα οποία
εγκαθιστούν και διαχειρίζονται ύποπτες εταιρείες. Ένας φοιτητής από το
νότιο μέρος του νησιού είναι θυμωμένος με το κακό σύστημα μέσων μαζικής
μεταφοράς και τα άτακτα δρομολόγια στη Λευκωσία, κάτι που πιθανώς
οφείλεται εν μέρει στο ότι η πόλη είναι διχοτομημένη. Στη συνέχεια, με
μια δόση μοιρολατρίας, συζητούνται σενάρια που προβλέπουν ότι η Κύπρος
σε 20 χρόνια θα βυθιστεί ως αποτέλεσμα της κλιματικής αλλαγής και της
ανόδου της στάθμης της θάλασσας.
Είναι αξιοσημείωτο ότι το Goethe-Institut της Λευκωσίας κατάφερε να
προσελκύσει μια τόσο ετερογενή ομάδα συμμετεχόντων από την
ελληνοκυπριακή και την τουρκοκυπριακή κοινότητα. Το Ινστιτούτο μπορεί να
δρομολογεί τέτοιου είδους ανταλλαγές χάρη στην ιδιαίτερη θέση στην
οποία βρίσκεται, στην Πράσινη Γραμμή – μια αποστρατικοποιημένη ζώνη υπό
τον έλεγχο της ειρηνευτικής αποστολής των Ηνωμένων Εθνών. Το Ινστιτούτο
βρίσκεται ανάμεσα στα σημεία ελέγχου των δύο πλευρών και είναι ένας από
τους λίγους χώρους οι οποίοι είναι προσβάσιμοι σε Ελληνοκύπριους και
Τουρκοκύπριους χωρίς αυτοί να πρέπει να περάσουν από έλεγχο.
Το 90% των προκαταλήψεων στα συστήματα προέρχονται από τα δεδομένα και όχι από τον αλγόριθμο
Jahna Otterbacher
Οι παρουσιάσεις από ειδικούς σε θέματα τεχνητής νοημοσύνης στην Κύπρο
λειτουργούν ως καταλύτες στη συζήτηση. Η Jahna Otterbacher είναι
Επίκουρη Καθηγήτρια στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου. Το ερευνητικό της
έργο επικεντρώνεται στην τεχνητή νοημοσύνη και τις διακρίσεις. Μέσα από
την παρουσίασή της γίνεται εμφανές ότι οι προκαταλήψεις στην τεχνητή
νοημοσύνη συχνά περνούν απαρατήρητες. Η Otterbacher αναφέρει ένα σχετικό
παράδειγμα: εάν κάνουμε αναζήτηση εικόνων στο Google με τη λέξη-κλειδί
«Κύπρος», εμφανίζονται διαφορετικά αποτελέσματα ανάλογα με τη γλώσσα που
χρησιμοποιήσαμε. Κάνοντας αναζήτηση με τη λέξη «Κύπρος» στα ελληνικά,
εμφανίζονται πολιτικοί χάρτες του διχοτομημένου νησιού. Κάνοντας
αναζήτηση για την Κύπρο στα ρώσικα, εμφανίζονται παραλίες, ενώ με
αναζήτηση στα κινέζικα εμφανίζονται ευκαιρίες αγοράς ακινήτων. Τέτοιες
αθέατες διαστρεβλώσεις μπορεί να ενισχύσουν τις διακρίσεις, όταν, π.χ., η
αναζήτηση για τη λέξη «nurses» κατά κανόνα εμφανίζει γυναίκες
νοσοκόμες, ενώ η αναζήτηση για τη λέξη «surgeon» εμφανίζει κατά κανόνα
άνδρες χειρούργους. Η έρευνα της Otterbacher αποσκοπεί στην τεκμηρίωση
τέτοιων προβληματικών διακρίσεων σε αλγόριθμους αναζήτησης. «Βέβαια οι
άνθρωποι χρησιμοποιούν συνεχώς στερεότυπα» εξηγεί. «Ωστόσο, η τεχνολογία
μπορεί να ενισχύσει ή να καταπολεμήσει τα στερεότυπα αυτά».
Η τεχνητή νοημοσύνη διανύει ακόμα την εφηβική της ηλικία
Λοΐζος Μιχαήλ
Ακολουθεί μια δεύτερη παρουσίαση από τον Λοΐζο Μιχαήλ, Αναπληρωτή
Καθηγητή στο Ανοικτό Πανεπιστήμιο Κύπρου και Διευθυντή του Computational
Congition Lab. Ο Λοΐζος Μιχαήλ κάνει μια επισκόπηση της τεχνολογικής
ιστορίας της τεχνητής νοημοσύνης και των τάσεων της τρέχουσας έρευνας
στον τομέα. Συγκεκριμένα, εξηγεί με ποιο τρόπο η τεχνητή νοημοσύνη θα
μπορούσε στο μέλλον να χαρακτηρίζεται από περισσότερη διαφάνεια και
αξιοπιστία. Τέτοια αξιόπιστα συστήματα τεχνητής νοημοσύνης όχι μόνο θα
λάμβαναν αυτόματα αποφάσεις, αλλά θα αιτιολογούσαν τις αποφάσεις αυτές.
Αναφορικά με το θέμα των προκαταλήψεων και της τεχνητής νοημοσύνης, ο
Μιχαήλ παρατηρεί: «Η τεχνητή νοημοσύνη και η μηχανική μάθηση εξαρτώνται
από τις μεροληψίες. Χωρίς αυτές, ένα σύστημα δεν θα μπορούσε να
αναγνωρίσει μοτίβα». Εντούτοις, τονίζει ότι έχει σημασία να
αναγνωρίσουμε και να συνειδητοποιήσουμε τις προκαταλήψεις στα δεδομένα
και τα συστήματα που οι ίδιοι χρησιμοποιούμε.
Το εργαστήρι ολοκληρώνεται με μια συνάντηση συν-σχεδιασμού, όπου οι
συμμετέχοντες κάνουν παρατηρήσεις και αναπτύσσουν νέες προτάσεις για το
Goethe-Institut σε θέματα ψηφιακής τεχνολογίας και τεχνητής νοημοσύνης.
Οι ιδέες κυμαίνονται από ένα ρομπότ που ταξιδεύει σε διάφορα Ινστιτούτα
Goethe στην Ευρώπη για να μάθει τοπικούς χορούς, μέχρι το «Vantage
Point», ένα πρόγραμμα το οποίο ασχολείται με την παραπληροφόρηση και τα
fake news στην Κύπρο. Άλλες προτάσεις εστιάζουν στην ευαισθητοποίηση για
θέματα ηθικής της τεχνητής νοημοσύνης και προκαταλήψεων σε άλλες
ψηφιακές τεχνολογίες. Κατά τη διάρκεια του εργαστηρίου καθίσταται σαφές
ότι πιθανώς ποτέ δεν θα υπάρξει μια τεχνολογία απαλλαγμένη από
προκαταλήψεις. Παρ’ όλα αυτά, παραμένει σημαντική η αξίωση όποιος
σχεδιάζει κάτι να είναι σε επαφή με όσους επηρεάζονται από αυτό.
Συντάκτης
Ο Rafael Dernbach ερευνά κοινωνικές και οπτικοακουστικές κατασκευές του μέλλοντος. Πρόσφατα εργάστηκε ως επιστημονικός συνεργάτης σε θέματα στρατηγικής και περιεχομένου για το Futurium που εγκαινιάστηκε στο Βερολίνο.
Μετάφραση: Πελαγία Τσινάρη
Copyright:
Το κείμενο χορηγείται με άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού – Μη Εμπορική Χρήση – Παρόμοια Διανομή 4.0 Διεθνές .
Πηγή άρθρου: https://www.goethe.de
